एजेन्सी । हरेक वर्ष भारतको झन्डै आधा जनसंख्या आईपीएलको बिगुल बज्ने प्रतीक्षामा हुन्छन् । तर के तपाईलाई थाहा छ यो प्रतिक्षाले आईपीएलको कमाई १२ गुणा बढाएको छ ? आईपीएल म्याच टेलिकास्ट राइट्स डिल ५ वर्षदेखि १० वर्षसम्मका लागि हुन्छ । तर यदि हामीले यसलाई औसत वार्षिक आम्दानीमा विभाजन गर्ने हो भने सन् २००८ मा आईपीएलले मिडिया अधिकार बेचेर ८२० करोड कमाएको थियो । २०२३ मा यो कमाई बढेर ९,९७८ करोड रुपैयाँ पुगेको छ ।
आईपीएल सुरु हुनुअघि नै भारतीय क्रिकेट कन्ट्रोल बोर्ड (बीसीसीआईले) विश्वकै धनी क्रिकेट बोर्डको उपाधि पाएको थियो । अब आईपीएल उसको लागि सबैभन्दा लाभदायक उद्यम साबित भएको छ ।
२००६/०७ मा मा बीसीसीआईको कमाई ६५१.८१ करोड रुपैयाँ थियो । २०२१/०२२ मा बोर्ड को कुल कमाई ४,३६९ करोड रुपैयाँ मा बढ्यो । यसमा आईपीएलको योगदान मात्रैकरिब २२ सय करोड रुपैयाँ थियो । २०१९ मा, आईपीएलको ब्रान्ड मूल्य ४७,५०० करोड रुपैयाँ थियो । ब्रान्ड फाइनान्सको रिपोर्ट अनुसार २०२२ मा आईपीएलको ब्रान्ड भ्यालु बढेर करिब ७० हजार करोड रुपैयाँ पुगेको छ ।
आईपीएल अब एक खेलबाट कमाइको मामिलामा अमेरिकाको एनएफएल भन्दा मात्रै पछाडि छ । दर्शक संख्या, प्रायोजन, इजाजतपत्र र टिकट बिक्री सहित आईपीएलले एक खेलबाट लगभग १३० करोड रुपैयाँ कमाउँछ । तर, खेलाडीमा हुने खर्चको मामिलामा आईपीएल अन्य खेलकुद लिगभन्दा निकै पछाडि छ ।
आईपीएलबाट बीसीसीआई कसरी कमाई गर्छ ?
आईपीएलको कमाईलाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ
पहिलो भाग – सेन्ट्रल पुलः सेन्ट्रल पूलमा तीन स्रोतहरूबाट कमाई आउँछ । र यो पनि तीन भागमा विभाजित छ ।
– प्रशारण अधिकार
– टाइटल स्पोन्सर
– विज्ञापन
दोस्रो भाग – फ्रेन्चाइजीको कमाई
यसमा आम्दानीका मुख्य तीनवटा स्रोत छन् । जबकि यो दुई भागमा विभाजित छ । फ्रेन्चाइजीले ८० प्रतिशत सेयर पाउँछ । २० प्रतिशत बीसीसीआईले पाउँछ ।
– टिकट विक्रि
– मर्चेन्डाइज सेल
– स्पोन्सरसीप
तेस्रो भाग – फ्रेन्चाइजी शुल्क
यो एक पटकको फ्रेन्चाइजी शुल्क पूर्ण रूपमा बीसीसीआईको खातामा जान्छ ।
आईपीएलको आम्दानीको सबैभन्दा ठूलो स्रोत मिडिया अधिकार
मिडिया र प्रसारण अधिकार, अर्थात् आईपीएल खेलहरू प्रसारण गर्ने अधिकार । खेलको प्रत्यक्ष प्रशारण बाहेक मिडिया अधिकार प्राप्त कम्पनीले मात्र हाइलाइट देखाउन सक्नेछन् । आईपीएल २०२३ को लिग चरणमा कुल ७० खेल खेलिएका थिए । जसलाई जियो सिनेमा र स्टार स्पोर्ट्समा करोडौं मानिसहरूले प्रत्यक्ष देखेका थिए । यसले आईपीएल लिलामी मार्फत मिडिया अधिकार बेच्दछ । सबैभन्दा बढी बोली दिनेले म्याच देखाउने अधिकार पाउँछ ।
सन् २००८ मा आईपीएलको पहिलो सिजनमा सोनी इन्टरटेनमेन्टले १० वर्षका लागि मिडिया अधिकार प्राप्त गरेको थियो । यसका लागि सोनीले बीसीसीआईलाई कुल ८,२०० करोड रुपैयाँ दिएको थियो ।
कुनै पनि उत्पादन सफल मानिन्छ जब यसको दर्शक ठूलो छ । उसले जनताको ध्यान तान्छ, त्यही ध्यानका आधारमा कम्पनीले विज्ञापन गर्छ र आम्दानीको बाटो खुल्छ । क्रिकेट वा कुनै पनि खेलमा पैसाको सबैभन्दा ठूलो स्रोत भनेको विभिन्न कम्पनीको विज्ञापन हो । जसको लागत खेलको दर्शकमा निर्भर गर्दछ । सन् २००८ मा आईपीएलमा १० करोड २० लाख दर्शक थिए । जुन सन् २०२३ मा ४० करोडभन्दा माथि पुगेको छ ।
आईपीएललाई आईपीएलमात्र नभनी टाटा आईपीएल भनिन्छ । मतलब लिग अघि कुनै ब्रान्डको नामको अर्थ । २००८मा यसलाई डीएलएफ आईपीएल भनिन्थ्यो । यसलाई शीर्षक प्रायोजन भनिन्छ, जसको लागि कम्पनीहरूले बोली लगाएर सम्झौता प्राप्त गर्छन् ।
सन् २००८ मा टाइटल स्पोन्सरसिपका लागि वार्षिक ५० करोड रुपैयाँ दिइएको थियो, जबकि २०२३ मा यो संख्या वार्षिक ३०० करोडभन्दा बढी छ । टाटा र बीसीसीआईबीच दुई वर्षको सम्झौता भएको छ, जसको लागि कुल ६०० करोड दिइएको छ ।
शीर्षक प्रायोजन बाहेक, आधिकारिक प्रायोजकहरू, अम्पायर प्रायोजकहरू र रणनीतिक टाइम आउट प्रायोजकहरू पनि छन् । जसका कारण सन् २०२२ मा करिब २७० करोड रुपैयाँ आम्दानी भएको थियो । यस बाहेक बीसीसीआईले खेलको क्रममा मैदानमा राखिने विज्ञापनबाट पनि आम्दानी गर्छ ।
हाल आईपीएलमा १० टोली छन् । प्रत्येक टोलीले सेन्ट्रल पूलबाट केही रकम पाउँछन् । यस बाहेक तिनीहरूले आफ्नो स्तरमा धेरै कमाउँछन् । प्रत्येक फ्रेन्चाइजीले आफ्नो टोलीको लोगो बोकेका जर्सी, क्याप, झोला, चश्मा र जुत्ता जस्ता व्यापारिक वस्तुहरू बेच्छन् । यो अनलाइन र केहि खुद्रा आउटलेटहरुसंग साझेदारीमा बेचिन्छ । तर कुनै पनि टोली मालिकले यसबाट कमाइ खुलासा गर्दैनन् ।
फ्रेन्चाइजीको कमाईको दोस्रो हिस्सा टिकट बिक्रीबाट आउँछ । खेलको समयमा घरेलु टोलीले टिकटको मूल्य निर्धारण गर्दछ । त्यसैले टिकटको मूल्य स्टेडियम अनुसार र खेलअनुसार फरक हुन्छ । उदाहरणका लागि, फाइनल र क्वालिफाइङ्ग म्याचका टिकटहरू लिग चरणका खेलहरू भन्दा महँगो हुन्छन् ।
फ्रेन्चाइजी शुल्क
जब कुनै पनि नयाँ टोली आईपीएलको हिस्सा बन्छ, उसले फ्रेन्चाइजी शुल्क तिर्नुपर्छ । यो सम्पूर्ण प्रक्रिया बिडिङद्वारा गरिन्छ, जसमा व्यक्तिगत कम्पनी वा समूहहरू टोली किन्न बिडिङ प्रक्रियाको हिस्सा बन्छन् । तर कोही पनि यस बोलपत्र प्रक्रियाको भाग हुन सक्दैन । केवल ती व्यक्तिहरूले यसको लागि आवेदन दिन सक्छन्, जसको मूल्य ३ हजार करोड भन्दा बढी छ ।
त्यसपछि सबैभन्दा बढी बोलपत्र दिनेलाई फ्रेन्चाइजी दिइन्छ । सन् २०२२ मा जस्तै, जब गुजरात टाइटन्स र लखनउ सुपरजायन्ट्स लिगको हिस्सा बने, बीसीसीआईको खातामा १२,५०० करोड थपियो ।
आईपीएलबाट हुने आम्दानीको ठूलो हिस्सा केन्द्रीय राजस्व पूलको नाममा राखिएको छ । जसमा मिडिया अधिकार र शीर्षक प्रायोजन बाहेक अन्य स्रोतहरू समावेश छन् । केन्द्रीय राजस्व पूलमा बीसीसीआईको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा अर्थात् लगभग ५० प्रतिशत छ । जबकि ४५ प्रतिशत रकम सबै फ्रेन्चाइजीहरू बीच वितरण गरिएको छ । यसबाहेक बाँकी रकम पुरस्कार राशी र अन्य खर्चमा प्रयोग गरिन्छ ।
पुरस्कार रकमको हिसाबले पनि आईपीएल विश्वका अन्य लिगभन्दा निकै अगाडि छ । सन् २०२३ को आईपीएलको पुरस्कार ४६.५ करोड रुपैयाँ छ । विजेतालाई २० करोड रुपैयाँ र उपविजेतालाई १३ करोड रुपैयाँ दिइनेछ । त्यसैगरी तेस्रो र चौथो नम्बरको टोलीले ७–७ करोड रुपैयाँ पाउनेछन् ।
